Древнейшие государства Восточной Европы
ДГ-2014, 231-257

Начало Руси и вопрос о роли прибалтийских финнов в этом процессе

М. Мяги

 

Статья посвящена роли народа чудь в разносторонних процессах, сопутствовавших образованию средневекового государства Киевская Русь, какими они предстают на основе последних археологических находок и толкований, а также на основе древних письменных источников.

Результаты археологических раскопок на территории современной Эстонии свидетельствуют о существовании двух культурных регионов; иногда их называют «прибрежная Эстония» и «центральная Эстония». Северо-восточное побережье страны (район Вирумаа) был, так сказать, переходной областью, но, кажется, в культурном плане она больше тяготела к центральным территориям. Судя по археологическим данным, прибрежная и центральная Эстонии отличались друг от друга, но также имелись лингвистические и антропологические отличия, и, вероятно, в эпоху викингов они считались районами, населенными разными этническими группами.

Археологические находки на отдельных территориях восточного и особенно северо-восточного побережья Балтийского моря, относящиеся к VIII в., свидетельствуют о тесных культурных контактах с восточной Швецией. Такая система общих культурных ценностей была типична в основном для воинской среды преимущественно в прибрежных районах, тогда как материальная культура центральных районов была иной. Археологам трудно судить о северной части Прибалтики, поскольку прибалтийские финны в VI – середине X в. не помещали в могилы предметы погребального инвентаря; не обнаружены при раскопках и сами могилы. Однако в некоторых частях этого региона нередко встречаются клады с дирхемами и комплексы, образованные городищами и примыкавшими к ним поселениями. Несколько таких комплексов, в частности, расположенных вдоль береговой линии, вероятно, находились на пути, имевшем международное значение, – в древнескандинавских сагах он называется «Восточный путь». Артефакты, найденные в захоронениях второй половины X в., свидетельствуют о том, что предметы погребального инвентаря воинов прибрежной Эстонии почти не отличались от тех же предметов воинов Готланда или центральной Швеции.

Согласно древнерусским летописям, чудь относилась к тем народам, которые в IX в. платили дань варягам, а впоследствии пригласили русь править своей страной. Во фрагментах древнерусских летописей, описывающих события до конца X в., чудь занимает особое место, зачастую выступая параллелью к руси. Существование в современной Эстонии двух культурных областей (прибрежной и центральной) наводит на мысль, что этноним чудь распространялся на население центральной Эстонии и Вирумаа, которые в IX–X вв., возможно, мыслились частью земель Гардарики.

Ситуация изменилась около 1000 г., когда чудь, до тех пор представавшая в древнерусских летописях как союзник Руси, превратилась в ее врага. Это изменение совпало с большими переменами на путях и в культурной сфере Прибалтики, а также с внезапным прекращением скандинавского влияния в Киевской Руси.

Ключевые слова:
пути в эпоху викингов, финны, Аустрвег, чудь, русь
Библиография

Агеева Р.А. Страны и народы: происхождение названий. М., 1990.

Джаксон Т.Н. Исландские королевские саги о Восточной Европе. Издание второе, в одной книге, исправленное и дополненное. М., 2012.

Мельникова Е.А. Древняя Русь и Скандинавия: Избранные труды. М., 2011.

Носов Е.Н., Горюнова B.M., Плохов А.В. Городище под Новгородом и поселения Северного Приильменья (Новые материалы и исследования). Спб., 2005.

ПВЛ – Повесть временных лет / Подготовка текста, перевод, статьи и комментарии Д. С. Лихачева. Под ред. В. П. Адриановой-Перетц. 2‑е изд., испр. и доп., подготовил М. Б. Свердлов. СПб., 1996.

НПЛ ­– Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов / Под ред. и с предисловием А. Н. Насонова. М.; Л., 1950; 2‑е репр. изд. ПСРЛ. М., 2000. Т. 3.

Рыбина Е.А., Хвощинская Н.В. Еще раз о скандинавских находках из раскопок Новгорода // Диалог культур и народов средневековой Европы. К 60‑летию со дня рождения Евгения Николаевича Носова / А.Е. Мусин, Н.В. Хвощинская. СПб., 2010. С. 66–78.

A History of Norway and The Passion and Miracles of the Blessed Óláfr / Trans. by D. Kunin, ed. by C. Phelpstead. L., 2001. P. 1–25.

Adam of Bremen. History of the Archibischops of Hamburg-Bremen / Trans. with an introduction and notes by F.J. Tschan. N.Y., 1959.

Ambrosiani B., Bäck M. ‘Our man in Pskov’ – Birka’s Baltic connection in the ninth and tenth centuries // Cultural Interaction Between East and West. Archaeology, artefacts and human contacts in northern Europe / U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk (Stockholm Studies in Archaeology 44.) Stockholm, 2007. P. 180–184.

Apals J., Atgāzis M., Daiga J., Deņisova R., Graudonis J., Loze I., Mugurēvičs Ē., Stubavs Ā., Šnore E., Zagorskis F. & Zariņa A. Latvijas PSR arheoloģija. Rīga, 1974.

Apals J., Mugurēvičs Ē. Vēlais dzelzs laikmets (agrie viduslaiki) // Latvijas senākā vēsture 9. g. t. pr. Kr. – 1200. g. / Ē. Mugurēvičs, A. Vasks. Rīga, 2001. L. 290–377.

Arbman H. Svear i österviking. Stockholm, 1955.

Arne T.I. La Suède et l’Orient. Uppsala, 1914.

Beletzki S. Viikingiaegne Pihkva // Setomaa 2. Vanem ajalugu muinasajast kuni 1920. aastani / Valk H., Selart A., Lillak A. Tartu, 2009. L. 406–412.

Blomkvist N. East Baltic Vikings – with particular consideration to the Couronians // Praeities Puslapiai: archeologija, kultūra, visuomenė. Klaipėdos universiteto Baltijos regiono istorijos ir archeologijos institutas. Klaipėda, 2005. P. 71–93.

Bonnell E. Russisch-Liwlandische Chronographie von der Mitte des neunten Jahrhunderts bis zum Jahre 1410. St. Petersburg, 1862.

Callmer J. The archaeology of the early Rus’ c. A. D. 500–900 // Medieval Scandinavia. 2000. Vol. 13. P. 7–63.

Cimermane I. Spodrinātā keramika Latvijā // Arheoloğija un etnogrâfija. 1974. T. XI. L. 99–110.

Deemant K. Funde der mittleren Eisenzeit aus Proosa // ENSV Teaduste Akadeemia Toimetised. Ühiskonnateaduste seeria. 1978. T. 27: 4. L. 337–338.

Deemant K. Neue Funde aus dem Steingräberfeld von Proosa // ENSV Teaduste Akadeemia Toimetised. Ühiskonnateaduste seeria. 1977. T. 26: 1. L. 62–63.

Gosden C. Archaeology of Colonialism. Cultural contact from 5000 BC to the present. Cambridge, 2004.

Gustavsson R., Tomtlund J-E., Kennebjörk J., Storå J. Identities in transition in Viking Age Åland? // The Viking Age in Åland. Insights into Identity and Remnants of Culture / Ahola J., Frog , Lucenius J. (Annales Academiæ Scientiarum Fennicæ. Humaniora 372). Helsinki, 2014. P. 159–186.

Jansson I. Östersjöländerna och vikingatiden // Att förstå det mänskliga. Humanistisk forskning vid Stockholms universitet / K. Dahlbäck. Stockholm, 2000. S. 109–137.

Jets I. Lahingu maod. Skandinaavia 9.–11. sajandi sajandi kunstistiilid Eesti arheoloogilistel leidudel. Tallinn, 2013.

Jets I., Mägi M. Local shape, foreign decoration. Shared culture values in pre-Viking Period Baltic Rim as indicated in the decoration of triangular-headed pins // Fornvännen. 2015 (in press).

Kivikoski E. Kvarnbacken. Ein Gräberfeld der jüngeren Eisenzeit auf Åland. Helsinki, 1963.

Klejn L.S. Overcoming national romanticism in archaeology // Fennoscandia Archaeologica. 1994. T. XI. L. 87–88.

Konsa M., Allmäe R., Maldre L., Vassiljev J. Rescue excavations of a Vendel era boat-grave in Salme, Saaremaa // Archaeological fieldwork in Estonia, 2008. Tartu; Tallinn, 2009. P. 53–64.

Lang V. Muistne Rävala. Muistised, kronoloogia ja maaviljelusliku asustuse kujunemine Loode-Eestis, eriti Pirita jõe alamjooksu piirkonnas. 1–2 (Muinasaja teadus. 4). Tallinn, 1996.

Lebedev G. Slavs and Finns in Northwest Russia revisited // Fennoscandia Archaeologica. 1994. Vol. XI. P. 89–95.

Lehtosalo-Hilander P.-L. Luistari I. The Graves (Suomen Muinaismuistoyhdistyksen Aikakauskirja. 82:1). Helsinki, 1982.

Leimus I. Millenniumi murrang. North goes West // Tuna. 2007. Vol. 1. P. 27–53.

Ligi H. Talupoegade koormised Eestis 13. sajandist 19. sajandi alguseni. Tallinn, 1968.

Ligi P. “Active Slavs” and “passive Finns”: a reply // Fennoscandia Archaeologica. 1994. Vol. XI. P. 104–112.

Ligi P. National romanticism in archaeology: the paradigm of Slavonic colonization in North-West Russia // Fennoscandia Archaeologica. 1993. Vol. X. P. 31–39.

Mägi M. At the Crossroads of Space and Time. Graves, Changing Society and Ideology on Saaremaa (Ösel), ninth–13th centuries AD (CCC papers. 6). Tallinn, 2002.

Mägi M. Late prehistoric societies and burials in the Eastern Baltic // Archaeologia Baltica. 2013. Vol. 19. P. 177–194.

Mägi M. Mortuary houses in Iron Age Estonia // Estonian Journal of Archaeology. 2005. Vol. 9: 2. P. 93–131.

Mägi M. Rafala. Idateest ja Tallinna algusest. Tallinn, 2015.

Mägi M. Viking Age and early mediaeval Eastern Baltic between the West and the East // Taxes, tributes and tributary lands in the making of the Scandinavian kingdoms in the Middle Ages / S. Imsen (“Norgesveldet“, Occasional papers. No. 2). Trondheim, 2011. P. 189–233.

Mägi M., Jets I., Riiel R., Allmäe R., Limbo-Simovart J. Pre-Viking and early Viking Age sacrifical place at Viidumäe, eastern Saaremaa // Archaeological fieldwork in Estonia, 2014. Tartu; Tallinn, 2015 (in press).

Melnikova E. The Baltic policy of Jaroslav the Wise // Cultural Interaction Between East and West. Archaeology, artefacts and human contacts in northern Europe / U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk (Stockholm Studies in Archaeology. 44). Stockholm, 2007. P. 73–77.

Melnikova E. A., Petrukhin V. J. The origin and evolution of the name Rus’. The Scandinavians in Eastern-European ethno-political processes before the eleventh century // Tor. 1991. Vol. 23. P. 203–234.

Panchenko A., Petrov N., Selin A. “Language replacement” by Priit Ligi // Fennoscandia Archaeologica. 1994. Vol. XI. P. 96–99.

Peets J., Allmäe R., Maldre L. Archaeological investigations of Pre-Viking Age burial boat in Salme village at Saaremaa // Archaeological fieldwork in Estonia, 2010. Tartu; Tallinn, 2011. P. 29–48.

Peets J., Allmäe R., Maldre L., Saage R., Tomek T., Lõugas L. Research results of the Salme ship burials in 2011–2012 // Archaeological fieldwork in Estonia, 2012. Tartu; Tallinn, 2013. P. 43–60.

Raninen S. Big men on the river banks. Some thoughts on the middle Merovingian Period weapon burials in Finland // Rituals and Relations. Studies on the Society and Material Culture of the Baltic Finns (Suomalaisen Tiedeakademian Toimituksia. Humaniora. 336.) Saarijärvi, 2005. P. 224–245.

Russian Primary Chronicle / Trans. S.H. Cross and O.P. Sherbowitz-Wetzor. Cambridge, Mass., 1953.

Salmo H. Merovinkiaikaisen ratsusotilaan hautakalusto Euran pitäjän Pappilanmästä // Suomen Museo. 1941. Vol. XLVII (1940). P. 11–39.

Schauman-Lönnqvist M. The Vainionmäki society // Vainionmäki – a Merovingian Period Cemetery in Laitila, Finland / P. Purhonen. Helsinki, 1996. P. 131135.

Selirand J., Deemant K. Völkerwanderungszeitliche Gegenstände mit ostskandinavischen Ornamenten von Proosa (Nordestland) // Fornvännen. 1985. B. 80. S. 243–253.

Sindbæk S. Ruter og rutinisering. Vikingetidens fjernhandel i Nordeuropa. København, 2005.

Snorri Sturluson. Heimskringla. Vol. I: The Beginnings to Óláfr Tryggvason / Trans. by A. Finlay and A. Faulkes. L., 2011.

Snorri Sturluson. Heimskringla. Vol. II: Óláfr Haraldsson (the Saint) / Trans. by A. Finlay and A. Faulkes. L., 2014.

The Pskov 3rd Chronicle / Ed., transl. and annotated by D. Savignac. Crofton, 2015. Available at URL: <https://sites.google.com/site/pskovrelease3/home/Translation>.

Trigger B.G. Ethnicity: an appropriate concept for archaeology? // Fennoscandia archaeologica. 1994. Vol. XI. P. 100–103.

Tvauri A. Muinas-Tartu (Muinasaja teadus. 10). Tartu; Tallinn, 2001.

Tvauri A. The Migration Period, Pre-Viking Age, and Viking Age in Estonia (Estonian Archaeology. 4). Tartu, 2012.

Tõnisson E., Mäesalu A., Valk H. Eesti muinaslinnad (Muinasaja teadus. T. 20). Tartu; Tallinn, 2008.

Zabiela G. Lietuvos piliakalniai: tyrinėjimų aspektas // Lietuvos Archeologija. 2003. T. 24. L. 33–56.