Древнейшие государства Восточной Европы
ДГ-2017-2018, 140-168

Руническое письмо на периферии скандинавского мира. Часть 1: Острова Северной Атлантики

Е. А. Мельникова

Исследование памятников рунической письменности, сохранявшейся на островах Северной Атлантики, колонизованных скандинавами в IX–X вв., вплоть до конца XV в. (в Исландии – до ХХ в.), показывает, что ее распространение и широкое применение происходит в XII и особенно в XIII в. Известно лишь около 10 надписей предшествующей эпохи. В результате тесных экономических, политических и культурных связей с Норвегией на островах усваиваются норвежские средневековые практики использования рунического письма как бытового (прагматического) средства коммуникации. Так же, как в Норвегии, на островах возникает практика вырезания рунических надписей на надгробиях (особенно в Исландии), на бытовых предметах, на деревянных стержнях и плашках. Так же, как в Норвегии, происходит смешение национальных и латинского языков – особенно в надгробных надписях и в молитвенных текстах. Изменения в графике рун и модификации рунического алфавита в островных надписях отражают соответствующие явления в Норвегии. Вместе с тем в каждом из регионов использование рунического письма имеет свои особенности. Наиболее широкое применение оно нашло в Гренландии, где известно около 160 надписей, монограмм и отдельных рунических знаков по преимуществу на бытовых предметах и деревянных стержнях. Подавляющее большинство надписей и монограмм носит молитвенный характер. В Исландии треть надписей составляют надгробные, на Оркнейских островах представлены прежде всего надписи на камне – мемориальные стелы и граффити на стенах неолитической гробницы Мейсхау. Угасание рунической письменности на островах синхронно ее исчезновению в Норвегии.

Ключевые слова:
письменность, руническое письмо, Скандинавия, Норвегия, Исландия, Гренландия, Фарёрские острова, Шетландские острова, Оркнейские острова
Библиография

Сага о гренландцах / пер. М.И. Стеблин-Каменского // Исландские саги / под
общ. pед. О.А. Смирницкой. СПб., 1999. Т. 1. С. 451–472.
Сага о фарёрцах // Исландские саги / под общ. ред. и коммент. А.В. Циммер-
линга. М., 2007. Т. 2. С. 142–211.
Сага об Эйрике Рыжем / пер. М.И. Стеблин-Каменского // Исландские саги /
под общ. pед. О.А. Смирницкой. СПб., 1999. Т. 1. С. 473–500.
Bæksted A. Islands Runeindskrifter. Kaupmannahöfn, 1942.
Barnes М.P. Bone Fragments with Runes from Earl’s Bu at Orphir, Mainland //
Nytt om runer. 1998 (for 1997). № 12. P. 22–23.
Barnes M.P. Deerness Runic Inscribed Plate // Orkney Archaeological Society
Newsletter. 2011. 06 November. S. 7.
Barnes M.P. The Runic Inscriptions of Maeshowe, Orkney. Uppsala, 1994. (Runrön;
8).
Barnes M.Р. Two Runic Inscriptions from the Northern Isles // Nytt om runer.
1996 (for 1995). № 10. P. 12–13.
Barnes M.P., Page R.I. The Scandinavian Runic Inscriptions of Britain. Uppsala,
2006. (Runrön; 19).
166
Blaisdell F.W., Jr. Introduction // Erex Saga and Ivens Saga: The Old Norse
Versions of Chretien De Troyes’s Erec and Yvain / Transl. by F.W. Blaisdell,
M. Kalinke. Lincoln (Na), 1977.
Burns R.I. Paper Сomes to the West, 800–1400 // Europäische Technik im Mittelalter.
800 bis 1400. Tradition und Innovation / Hrsg. U. Lindgren. 4. Aufl.
B., 1996. P. 413–422.
Crawford B.E. Orkney in the Middle Ages // The Orkney Book / Еd. D. Omand.
Edinburgh, 2003.
Eiríks saga rauða / Guðni Jónsson bjó til prentunar // <www.hemskringla.no>
(20.12.2018).
Færeyinga saga / Ólafur Halldórsson bjó til prentunar. Reykjavík, 1987.
Frederiksen B. The History of Old Nordic manuscripts IV: Old Danish // The Nordic
Languages: An International Handbook of the History of the North Germanic
Languages / Ed. О. Bandle et al. B., 2003. Vol. 1. P. 819–823.
Gerrard J., Barrett J. The Brough of Deerness Excavations 2009. Annual Data
Structure Report. University of Cambridge, 2010.
Groenlendinga saga (Eiríks saga rauða ok Groenlendinga þáttr) / Guðni Jónsson
bjó til prentunar // <www.hemskringla.no> (20.12.2018).
Hagland J.R. Popular Usage of Runic Script in a Local Community in Late 19th
Century Central Norway – an Educational Tool or Just a Parade of Secrets? //
Studia historyczne. 2013. R. 56, z. 3 (223). P. 401–406.
Hagland J.R. Two Runic Inscriptions from Orphir, Orkney // The Viking Age in
Caithness, Orkney, and the North Atlantic / Ed. C.E. Batey, J. Jesch, Chr.D.
Morris. Edinburgh, 1993. P. 370–374.
Harris R.L. The Lion-Knight Legend in Iceland and the Valþjófsstaðir Door //
Viator. 1970. Vol. 1. Р. 125–145.
Hermann Pálsson. Öxi Gauks Trandilssonar // Samvinnan. 1962. B. 56/11–12.
Bls. 4–5, 42–43.
Hermann Pálsson. Farmaður frá Bræðatungu // Hermann Pálsson. Tólfa öldin.
Reykjavík, 1970. Bls. 44–54.
Imer L.M. Peasants and Prayers. The Inscriptions of Norse Greenland. Оdense, 2017.
Íslendingabók / Guðni Jónsson bjó til prentunar // <www.heimskringla.no>
(28.12.2018).
Ívens saga / Еd. F.W. Blaisdell. Copenhagen, 1979.
Jansson S.B.F. Runes of Sweden. Stockholm, 1987.
Johnsen I.S. Stuttruner i vikingtidens innskrifter. Oslo, 1968.
Karlsson G. The History of Iceland. University of Minnesota Press, 2000.
Knirk J.E. Runepinnen fra Viðey, Island // Nytt om runer. 1994. № 9. S. 20.
Knirk J.E. Runepinnen fra Viðey: Iceland’s Earliest Runic Inscription // Viking
Settlements and Viking Society. Papers from the Proceedings of the Sixteenth
Viking Congress / Ed. S. Sigmundsson et al. Reykjavík, 2011. P. 260–270.
McKinnell J. A New Find from Orkney // Nytt om runer. 1989. № 4. S. 15.
Moltke E. Runes and their Origin: Denmark and Elsewhere. Copenhagen, 1985.
167
Olsen M. Runic Inscriptions in Great Britain, Ireland and the Isle of Man //
Viking Antiquities in Great Britain and Ireland / Ed. H. Shetelig. Oslo, 1954.
Part 6.
Orkneyinga saga / Udg. ved Sigurður Nordal (Samfund til udg. af gammel nordisk
litteratur). København, 1913–1916.
Palm R. Runor och regionalitet. Uppsala, 1992. S. 233–234. (Runrön; 7).
Sawyer B. Property and Inheritance in Viking Scandinavia: the Runic Evidence.
Alingsås, 1988.
Schei K.L., Moberg G. The Faroe Islands. L., 1991.
Schei L.K. The Shetland Isles. Grantown-on-Spey, 2006.
Schulte M. Pragmatic Runic Literacy in Scandinavia c. 800–1300: With a Particular
Focus on the Bryggen Material // Epigraphic Literacy and Christian
Identity / Ed. K. Zilmer, J. Jesch. Turnhout, 2012. P. 155–182.
Snorri Sturluson. Heimskringla / Bjarni Ađalbjarnarson gaf út. Reykjavík, 1951.
B. 3. (ÍF; 28).
Spurkland T. Norwegian Runes and Runic Inscriptions. Woodbridge, 2005.
Stoklund M. Et færøsk runefund // Nytt om runer. 1995 (publ. 1996). № 10.
S. 6–8.
Stoklund M. Faroese Runic Inscriptions // Viking and Norse in the North Atlantic.
Select Papers from the Proceedings of the 14th Viking Congress / Ed. A.
Mortensen, S.V. Arge. Tórshavn, 2005. P. 109–124.
Stoklund M. Runefund fra Grønland // Nytt om runer. 1998. № 13. S. 10–11.
Thomson W.P.L. The New History of Orkney. Edinburgh, 2008. P. 24–27.
Þórgunnur Snædal. Rúnaristur á Íslandi // Árbók hins Íslenzka fornleifafélags
2000–2002. Reykjavík, 2002.