Древнейшие государства Восточной Европы
ДГ-2021, 493-509

Восточная Европа и ее связи с миром ислама глазами средневековых еврейских путешественников

Б. Е. Рашковский

Государственный академический университет гуманитарных наук

 

Источник финансирования: Статья подготовлена в Государственном академическом университете гуманитарных наук в рамках государственного задания Министерства науки и высшего образования Российской Федерации (тема № FZNF-2020-0001 «Историко-культурные традиции и ценности в контексте глобальной истории»).

 

Ссылка для цитирования: Рашковский Б.Е. Восточная Европа и ее связи с миром ислама глазами средневековых еврейских путешественников // Древнейшие государства Восточной Европы. 2021 год: Восточная Европа и мир ислама. К юбилею Татьяны Михайловны Калининой. Отв. ред. тома Б.Е. Рашковский, Е.А. Мельникова, Е.В. Литовских. М.: Университет Дмитрия Пожарского, 2021. С. 493–509.

 

DOI: 10.32608/1560-1382-2021-42-493-509

 

Аннотация: В статье рассматриваются свидетельства раннесредневековых еврейских путешественников IXXII вв. о контактах Восточной Европы с исламским миром. Эти сведения подтверждают реальность описанного ибн Хордадбехом пути иудейских торговцев ар-раззания по суше через Центральную и Восточную Европу, а также данных Ибрахима ибн Йакуба о наличии регулярных торговых связей между польскими, русскими и чешскими землями. Реальность существования пути из Центральной Европы на Русь подтверждается данными не только современника Ибрахима ибн Якуба – Хасдая ибн Шапрута, но и сочинениями авторов конца XII в. – Вениамина из Туделы и Петахии из Регенсбурга. Наряду с этим в статье рассматриваются свидетельства о связях между иудейскими общинами Центральной и Восточной Европы и Ближним Востоком, обусловленные и другими, не связанными с торговлей причинами. К числу последних относились паломнические практики, связанные с посещениями библейских памятников и святых мест Палестины и Вавилонии и обращения иудейских общин Центральной и Восточной Европы к ближневосточным религиозным авторитетам. Публикуются ранее не переводившиеся на русский язык свидетельства источников. В их числе приводится полный русский перевод письма общины Салоник об иудейских паломниках из Руси в Византии и на Ближнем Востоке в XI в. Также дается новый перевод фрагментов о Руси и Восточной Европе из «Книги путешествий» Вениамина из Туделы, основанный на критическом издании памятника с использованием разночтений по его ранним рукописям.

Ключевые слова:
Ибн Хордадбех, Ибрахим ибн Йакуб, Петахия из Регенсбурга, Вениамин из Туделы, ар-Раззанийа, торговые пути, Восточная Европа, средневековые еврейские источники, арабо-персидская историко-географическая литература
Библиография

Броди Р. Гаоны Вавилонии и формирование средневековой еврейской культуры. М.; Иерусалим, 2006. [Brody R. Gaony Vavilonii i formirovaniye srednevekovoy evreyskoy kul’tury (The Geonim of Babylonia and the Shaping of Medieval Jewish Culture). Moscow; Jerusalem, 2006.]

Голб Н., Прицак О. Хазарско-еврейские документы Х века. М.; Иерусалим, 2003. [Golb N., Pritcak O. Hazarsko-evrejskie dokumenty X veka (Khazarian-Hebrew documents of the X century). Moscow; Jerusalem, 2003.]

Даньшин Д.И. Фанагорийская община иудеев // ВДИ. 1993, № 1. С. 59–72. [Dan’shin D.I. Fanagoriyskaya obshchina iudeyev (The Jewish community of Phanagoria) // Vestnik Drevney istorii. 1993, № 1. S. 59–72.]

Ибн Хордадбех. Книга путей и стран / Пер. с араб., коммент., исслед., указатели и карты Н. Велихановой. Баку, 1986. [Ibn Hordadbekh. Kniga putej i stran (Book of ways and countries) / Ed. by N. Velikhanova. Baku, 1986.]

Калинина Т.М. Торговые пути Восточной Европы IX в. (по данным Ибн Хордадбеха и Ибн ал-Факиха) // Калинина Т.М. Проблемы истории Хазарии (по данным восточных источников). М., 2015. С. 194–214. [Kalinina T.M. Torgovye puti Vostochnoj Evropy IX v. (po dannym Ibn Hordadbekha i Ibn al-Fakiha) (Trade routes of Eastern Europe 9th century (according to Ibn Khordadbeh and Ibn al-Faqih)) // Kalinina T.M. Problemy istorii Hazarii (po dannym vostochnykh istochikov) (Problems of the History of Khazarian (according to eastern Sources). Moscow, 2015. S. 194–214.]

Коковцов П.К. Еврейско-хазарская переписка в Х в. Л., 1932. [Kokovcov P.K. Evrejsko-hazarskaya perepiska v X v. (Khazarian-Hebrew correspondence in the 10th century). Leningrad, 1932.]

Коновалова И.Г. Русы на трансконтинентальных торговых путях IX в. // ДГ, 2009 г.: Трансконтинентальные и локальные пути как социокультурный феномен. М., 2010. С. 88–99. [Konovalova I.G. Rusy na transkontinental’nykh torgovykh putyakh IX v. (Ruses on the international trade routes in the 9th century) // Drevneyshiye gosudarstva Vostochnoy Evropy, 2009: Transkontinental’nyye i lokal’nyye puti kak sotsiokul’turnyy fenomen. Moscow, 2010. S. 88–99.]

Корпус боспорских надписей. М.; Л., 1965. [Korpus bosporskikh nadpisey (Corpus inscriptionum regni Bosporani (CIRB)). Moscow; Leningrad, 1965.]

Марголин Павел // ЕЭБЕ. СПб., 1911. Т. 10. Стб. 621. [Margolin Pavel // Evreyskaya Encyclopediya Brokgauza i Efrona. St.-Petersburg, 1911. T. 16. Coll. 621.]

Мишин Д.Е. Сакалиба (славяне) в исламском мире в раннее средневековье. М., 2002. [Mishin D.E. Sakaliba (slavyane) v islamskom mire v rannee srednevekov’e (Saqaliba (Slavs) in the Muslim world in the early Middle Ages). Moscow, 2002.]

Морозов Д.А. Мезгить: отражение каирского диалекта в древнерусской литературе // Каптеревские чтения. Вып. 12. М., 2014. С. 19–14. [Morozov D.A. Mezgit’: otrazheniye kairskogo dialekta v drevnerusskoy literature (Mezgit’: A testimony of Cairo Arabic Phonetics in the Old Russian Literature) // Kapterevskiye chteniya. Vol. 12. Moscow, 2014. S. 19–14.]

Назаренко А.В. Немецкие латиноязычные источники IXXI вв. Тексты, перевод, комментарий. М., 1993. [Nazarenko A.V. Nemetskiye latinoyazychnyye istochniki IX–XI vv.: Teksty, perevod, kommentariy (German Latin Sources of 9th–11th centuries: Texts, Translation, Commentary). Moscow, 1993.]

Назаренко А.В. «Путь из немец в хазары» и первые века древнерусской истории (IXвв.) // ВЕДС. Т. II. Внешняя политика Древней Руси. М., 1988. C. 52–57. [Nazarenko A.V. «Putiz nemets v khazary» i pervyye veka drevnerusskoy istorii (IXX vv.) (“The Way from Germans to Khazars and the First Centuries of Russian History) // Vostochnaya Evropa v drevnosti i srednevekov’ye. Vol. II. Vneshnyaya politika Drevney Rusi. Moscow, 1988. S. 52–57.]

Новосельцев А.П. Восточные источники о восточных славянах и Руси VI–IX вв. // ДГ, 1998 год: Памяти А.ПНовосельцева. М., 2000. С. 264–323. [Novosel’tsev A.P. Vostochnyye istochniki o vostochnykh slavyanakh i Rusi VI–IX vv. (Oriental sources on East Slavs and Rus’ of 6th–9th centuries) // Drevneishiye gosudarstva vostochnoy Evropy, 1998: Pamyati A.P. Novosel’tseva. Moscow, 2000. S. 264–323.]

Новосельцев А.П., Пашуто В.Т. Внешняя торговля Древней Руси (до середины XIII в.) // История СССР. 1967, № 3. С. 81‒108. [Novosel’tsev A.P., Pashuto V.T. Vneshnyaya torgovlya Drevney Rusi (do serediny XIII v.) (Foreign Trade of Ancient Rus’ (before the middle of the 13th century)) // Istoriya SSSR. 1967, № 3. S. 81‒108.]

Петрухин В.Я., Флёров В.С. Иудаизм в Хазарии по данным археологии // История еврейского народа в России / Под общ. ред. ИБарталя. М.; Иерусалим, 2010. Т. 1. С. 151–163. [Petrukhin V.Ya., Flyorov V.S. Iudaizm v Khazarii po dannym arkheologii (Judaism in Khazaria according to archeological data) // Istoriya evreyskogo naroda v Rossii / Ed. by. I. Bartal. Moscow; Jerusalem, 2010. T. 1. S. 151–163.]

Рашковский Б.Е. Хазария и хазары в библейских комментариях Саадьи Гаона (882–942 гг.) // Хазары: миф и история. М., 2010. С. 77–89. [Rashkovskiy B.E. Khazariya i khazary v bibleyskikh kommentariyakh Saad’i Gaona (882–942 gg.) (Khazaria and Khazars in the Biblical Commentaries of Saadiah Gaon (882–842) // Khazary: mif i istoriya. Moscow; Jerusalem, 2010. S. 77–89.]

Три еврейские путешественники XI и XII ст.: Эльдад Данит, р. Вениамин Тудельский и р. Петахий Регенсбургский: Евр. текст с рус. пер. / Пер., примеч. и карты П. Марголина. СПб., 1881. [Tri evreyskiye puteshestvenniki XI i XII st.: El’dad Danit, r. Veniamin Tudel’skiy i r. Petakhiy Regensburgskiy: Evr. tekst s rus. per. (Three Jewish Travelers of the 11th and 12th Сenturies: Eldad ha-Dani, Benjamin of Tudela and Petakhia of Regensburg: The Hebrew texts with Russian Translation) / Ed. by P. Margolin. St.-Petersburg, 1881.]

Три еврейских путешественника. М.; Иерусалим, 2004. [Tri evreyskikh puteshestvennika (Three Jewish Travelers). Moscow; Jerusalem, 2004.]

Чичуров И.С. Византийские исторические сочинения: «Хронография» Феофана, «Бревиарий» Никифора: Тексты, пер., коммент. М., 1980. [Chichurov I.S. Vizantiyskiye istoricheskiye sochineniya: «Khronografiya» Feofana, «Breviariy» Nikifora: Teksty, perevod, kommentariy (Byzantine Historical Works: Theophanes’ Chronographia and Nicephorus’ Breviarium: Texts, Translation, Commentary). Moscow, 1980.]

Щавелев А.С. Датировка дипломатических писем Хасдая ибн Шапрута // Вестник волгоградского университета. Сер. 4. История, религиоведение международные отношения. 2018. Т. 23, № 5. С. 186–195. [Shchavelev A.S. Datirovka diplomaticheskikh pisem Khasdaya ibn Shapruta (The dates of diplomatic letters of Hasdai ibn Shaprut) // Vestnik volgogradskogo universiteta. Ser. 4. Istoriya, religiovedeniye mezhdunarodnyye otnosheniya. 2018. T. 23, № 5. S. 186–195.]

Adler E. Jewish Travellers. L., 1930.

Ashtor E. The Jews of Moslem Spain. Philadelphia, 1971. Vol. 1.

David A. Sivuv r' Petakhiah me-Regensburg be-nusakh khadash [סיבוב ר' פתחיה מרגנשבורג בנוסח חדש] (Rabbi Petakhiah of Regensburg’ Travel Around the World in a New version) // Kovets al-Yad. T. 13. 1996. P. 237–269.

David A. Jewish Travelers from Europe to the East. 12th–15th Centuries // Miscelánea de Estudios Árabes y Hebraicos. Granada, 2013. Vol. 62. P. 11–39.

Harkavy A. Hadashim gam yeshanim. Hearot u-miluim le-divrey yamey Yisrael… le-professor Graetz. [חשדים גם ישנים. הערות ומלואים לדברי ימי ישראל לפרופיסור גראטץ] (The Old and New Ones. Notes and Additions to Professor Graetz history of the Jews). Warsaw, 1896. T. 7.

Harkavy A. Rav Saadiah Gaon al-dvar ha-Cuzarim [רב סעדיה גאון על-דבר הכוזרים] (Rav Sadiah Gaon on Khazars) // Semitic studies in Memory of Rev. Dr. A. Kohut. B., 1897. (Repr.: Jerusalem, 1972). P. 244–247.

Harkavy A. Studien und Mittheilungen Aus der Kaiserlichen Öffentlichen Bibliothek zu St.-Petersburg. St.-Petersburg, 1887. T. 4 (Zikhron le-rishonim we-gam le-aharonim. Vol. 4).

Inscriptiones Judaicae Orientis. / Ed. by D. Noy, A. Panayotov, H. Bloedhorn. Vol. 1: Eastern Europe. Tübingen, 2004.

Itinerarium D. Benjaminis. Lugdunum Batavorum, 1633.

The Itinerary of Benjamin of Tudela / Critical text, translation and commentary by M.N. Adler. L., 1907.

Kaplony A. Routen, Anschlussrouten, Handelshorizonte im Brief von Hasday b. Šaprut an den hazarischen König // Ibrahim ibn Yakub at-Turtushi: Christianity, Islam and Judaism meet in East-Central Europe, c. 800–1300 A.D. Proceedings of the International Colloquium 25–29 April 1994 / Ed. by Ch.J. Prosecký. Praha, 1996. S. 140–167.

Кovalev R. Creating Khazar Identity through Coins: the Special Issue Dirhams of 837/8 // East Central & Eastern Europe in the Early Middle Ages / Ed. by F. Kurta. Ann Arbor, 2005. P. 220–253.

Kovalev R. What does Historical Numismatics Suggest about the Monetary History of Khazaria in the Ninth Century? Question revisited // Archivum Eurasiae Medii Aevi (13) 2004. P. 51–105.

Kowalski T. Relacja Ibrāhīma ibn Jaʿkuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al-Bekriego. Kraków, 1946.

Kupfer F., Lewicki T. Źródła hebrajskie do dziejów słowian i nektórych innych ludów Środkowej i Wschodnej Europy. Wyjąntki z pism religijnych i prawniczhyh XI–XIII w. Warszawa; Wrocław, 1956.

Lewicki T. Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny. Wrocław; Kraków, 1956–1969. Т. 1–2.

Mann J. The Responsa of the Babylonian Geonim as a Source of Jewish History // JQR. 1917. Vol. 7, № 4. P. 457–490.

Mann J. The Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs. Oxford, 1992. Vol. 2.

Marmorstein A. Notes et mélanges // REJ. 1921. T. 73. P. 92–100.

Modelski T.E. Krуl “Gebalim” v liњcie Chasdaja. Lwów, 1910.

Opus geographicum: secundum textum et imagines codicis constantinopolitani conservati in bibliotheca antiqui palatii No. 3346 cui titulus est “Liber imaginis terrae”, auctore Ibn Ḥaukal (Abū’l-Kāsim ibn Ḥaukal al-Nasībī) / Ed. collatio textu primae editionis aliisque fontibus adhibitis J.H. Kramers. Lugduni Batavorum: Brill, 1938–1939. Vol. I–II.

Poznanski S. Babilonische Geonim im nachhgaonäischen Zeitalter nach Handschriftlichen und Gedruckten Quellen. B., 1914.

Sancti Eusebii Hieronymi Stridonensis Presbyteri Commentariorum in Abdiam Propheta // PL. Vol. 25. P., 1884. Coll. 1098–1118.

Sharf A. Byzantine Jewry from Justinian to the Fourth Crusade. L., 1971.

Sivuv Rabbi Petakhiah me-Regensburg. [סיבוב רבי פתחיה מרעגנשפורג] Кругосветное путешествие рПетахии из Регенсбурга (иврит) / Hrsg. E.H. Grünhut. Frankfurt-an-M., 1905.

Starr J. The Jews of Byzantine Empire. 641–1240. N.Y., 1939 (Repr. 1970).

Witczak K.T. Krуl Gebalim v liњcie Chasdaja. Nowa interpretacja // Roczniki Historiczne. 1994. Rocz. IX. S. 5–19.